W 1895 roku zostały opublikowane dwie debiutanckie książki Stefana Żeromskiego, które w sumie zawierały osiemnaście opowiadań. Tom zatytułowany Opowiadania ukazał się pod nazwiskiem autora w Warszawie, natomiast tom Rozdzióbią nas kruki, wrony… – w Krakowie. Miejsce wydania ma tu pewne znaczenie; Żeromski przebywał wówczas w Szwajcarii i książkę tę, zawierającą utwory niecenzuralne z punktu widzenia władzy carskiej, mógł wydać tylko poza obszarem rosyjskiego imperium. Z tych samych powodów nie dał publikacji swego nazwiska, opatrzył ją pseudonimem – Maurycy Zych. Opowiadanie rysuje śmierć powstańca z roku 1863, który schwytany przez ułanów carskich w czasie transportu broni, ginie przebity lancami. Wymowa ideowa tego mistrzowskiego, do dziś niesłychanie żywo przemawiającego tekstu, wiąże się jednak nie tylko z powstańczą heroiką. Do wszystkich swych utworów podejmujących problematykę walki narodowowyzwoleńczej Żeromski wprowadzał bowiem treści natury społeczno-klasowej, rzucające ostre światło na polityczne okoliczności tej walki, głębokie różnice dzielące klasy, odłamy czy grupy polskiego nas kruki, wrony… - problematyka utworu Opowiadanie Rozdzióbią nas kruki, wrony bez wątpienia kryje w sobie kilka sugestii ideowych. Jego sens da się określić jedynie poprzez operowanie sprzecznościami. I tak, solidarności z powstaniem towarzyszy tu ostry atak na wszelkiego typu grabarzy idei powstańczej. Patetyczne uniesienie skontrastowane jest z ironicznym, czasem wręcz jadowitym liryzmem przekory: autor z pewnego rodzaju upodobaniem wydobywa ponure, odrażające szczegóły. Jednak taki ton ostrzega czytelnika przed zgorzkniałą obojętnością. Daje również tekstowi wewnętrzne życie, nadaje specyficzny tok zdarzeń. Niektóre sprawy są zbyt bolesne, aby mówić o nich wprost, tak więc maska szyderstwa czy gorzkiej ironii może być rozumiana jako sposób umożliwiający mówienie o zastosowane w noweli środki: impresjonistyczny opis przyrody, naturalistyczne zestawianie ludzi i zwierząt, ekspresja i emocjonalizm opisów służą podkreśleniu i wzmocnieniu oskarżenia zawartego w utworze. Oskarżenie skierowane jest przeciwko tym, którzy ponoszą odpowiedzialność za nędzę i ciemnotę ludu oraz za jego polityczną nieświadomość. Pisarz oskarża również przeciwników walki o niepodległość, skazujących samotnych bohaterów na beznadziejną działalność bez pomocy i wsparcia. Oskarżenie przechodzi w ostrzeżenie. (cytat pochodzi ze Wstępu autorstwa Artura Hutnikiewicza do Wyboru opowiadań Stefana Żeromskiego) Nic dziwnego, że autor kończy utwór słowami: Zza świata szła noc, rozpacz i śmierć… To nastrojowe, nieco patetyczne zdanie jest zapowiedzią zagłady, jaka grozi narodowi. Ukazuje perspektywę przyszłości, mroczną, upadłą wizję naszego kraju. Co gorsze – już nas kruki, wrony... – plan wydarzeń 1. Przedstawienie postaci Andrzeja Boryckiego (czyli Szymona Winrycha): - charakterystyka wyglądu zewnętrznego bohatera; - powstańcza działalność Szymona Winrycha; - oburzenie powstańca zachowaniem tych, którzy nie mają woli walki. 2. Opis okoliczności spotkania Winrycha z rosyjskim oddziałem ułanów. 3. Atak Moskali na Winrycha: - rewizja wozu i ubrania powstańca; - dialog Winrycha z jednym z rewidujących; - brutalne zamordowanie bohatera. 4. Martwe ciało człowieka i konia żerowiskiem kruków i wron. 5. Przybycie chłopa na miejsce zdarzenia: - spłoszenie wron przez chłopa; - modlitwa nad ciałem powstańca; - kradzież skromnego ubioru oraz broni przewożonej przez Winrycha; - próba uśmiercenia drugiego konia; - zakopanie ciała Winrycha w dole kartoflanym; - wdzięczność i uwielbienie Boga za zesłanie chłopu tyle żelastwa i rzemieni - nagłe pojawienie się konia, który zwraca łeb w stronę grobu ukształtowanie tekstu Już pierwsze opowiadania Żeromskiego zwróciły uwagę ówczesnej krytyki wyjątkową urodą stylu i języka tej prozy. Znamienną cechą dziewiętnastowiecznej powieści i noweli realistycznej było prawie całkowite zatarcie granic między konwencją stylistyczną jaka obowiązywała w beletrystyce, a potocznym językiem codzienności. Realistyczna proza pragnęła przedstawiać rzeczywistość bez upiększeń i retuszu. Język opowiadań Żeromskiego uderzał wyjątkowym bogactwem słownictwa oraz umiejętnością znajdywania wyrazów jakby absolutnie w danym miejscu koniecznych i niewątpliwie trafnych. Dominującą konwencją jest w tym utworze konwencja realistyczna z elementami naturalizmu oraz symbolizmu. Niezwykle ważną rolę odgrywają również opisy przyrody. Właściwie cały utwór może być traktowany jako pewnego rodzaju obraz, obraz złożony z ruchu, dźwięku i koloru. Można by zaryzykować stwierdzenie, że przyroda w opowiadaniu Rozdziobią nas kruki, wrony… to w pewnym sensie jeden z bohaterów tego utworu. Widzi akt okrutnego mordu Winrycha, potem cuci go na chwilę kroplami deszczu. Z impresjonizmem opisu przyrody łączy się także realizm w opisie zmęczonego człowieka i jego koni jak również ekspresjonizm we wstrząsającej, drastycznej relacji z potraktowania zwłok przez wrony oraz chłopa. Opisując moment zabicia Winrycha autor dostarcza odbiorcom wielu nieprzyjemnych, drastycznych szczegółów; czytamy na przykład: Jeden ohydnie rozpłatał mu brzuch, drugi złamał dekę piersiową (…). Kula przeszywszy czaszkę naręcznego konia zabiła go na miejscu. Zwierzę stęknęło załośnie i padło bez tchu na nogi konającego Andrzeja. (…) Żołnierze (…) rozbili butelkę na jego czaszce i podarli mu ostrogami policzki Drastyczny jest także fragment, w którym Żeromski opisuje atak wron na ciało Winrycha. Charakterystyczne są określenia typu: postęp trupojadów Ta preparowała żebro, inna szczypła nogę, jeszcze inna rozrabiała ranę w czaszce Wrony z wielką rozwagą, taktem, statkiem, cierpliwością i dyplomacją zbliżały się, przekrzywiając głowy i uważnie badając stan rzeczy itp. Autor chętnie personifikuje wrony, przekornie przykleja do nich etykietkę ptaków mądrych i rozważnych. Ma to służyć pokazaniu zwykłej degradacji człowieka; udowodnieniu, że została przekroczona granica ludzkiej godności, a tym samym wyrażona zgoda na zwierzęce rządy w interesie dzioba i żołądka w czasie gdy kona ostatni powstaniec. Ciekawą sprawą jest również to, że mimo całej posępnej wizji w opowiadaniu występuje sporo akcentów humorystycznych, a nawet komicznych. Można to zauważyć już w charakterystyce Winrycha: Włosy mu porosły w orle pióra , paznokcie w dzikie szpony, chodził teraz w przepoconej sukmanie, żarł chciwie razowiec ze sperką i żłopał gorzałę z taką naiwnością, jakby to była woda sodowa z sokiem porzeczkowym. Artur Hutnikiewicz we Wstępie do pozycji Wybór opowiadań Stefana Żeromskiego tak wypowiada się na ten temat: Cały ten utwór zbudowany jest na grze kontrastów i dysonansów – drwiny i patetyczności, liryzmu i naturalistycznych, przejmujących zgrzytów. Ta nieustająca wymienność sprzecznych napięć emocjonalnych to znamienna osobliwość nie tylko Razi także postać chłopa, który w momencie grabieży zwłok powstańca głęboko, prawdziwie, z całej duszy wielbi Boga za to, że w bezgranicznym miłosierdziu swoim zesłał mu tyle żelastwa i rzemienia. Sceny przedstawione w opowiadaniu Rozdzióbią nas kruki, wrony… pokazują stosunek Żeromskiego do klęski powstania, wskazując przy tym obraz stosunków społecznych w Polsce. Pisarz podjął się niezwykle trudnego, odpowiedzialnego zadania, próbował przypomnieć najbardziej bolesne momenty naszej historii. To właśnie uczyniło Żeromskiego pisarzem, który rozrywa rany polskie, żeby się nie zabliźniły błoną podłości. To słowa wypowiedziane przez Sułkowskiego, tytułową postać jednego z dramatów pisarza. Żeromski był przekonany, że obowiązek literatury polega na ujawnianiu sprzeczności i niejasności społeczeństwa polskiego oraz wynikających z nich przestępstw, grzechów i zdrad. Może właśnie dlatego w opowiadaniu Rozdzióbią nas kruki, wrony… można wyczuć oskarżycielski ton oraz pretensje o zaniedbanie ludu i doprowadzenie do klęski powstania z powodu nikłego udziału w nim tej właśnie warstwy społecznej. Utwór Żeromskiego jest niewątpliwie arcydziełem sztuki prozatorskiej. Jego popularność przekroczyła nawet granice kraju, o czym świadczą dobitnie choćby przekłady całego cyklu Opowiadań aż na sześć języków: francuski, rosyjski, włoski, serbskochorwacki, bułgarski i słowacki. Doskonałość i kunszt tego dzieła potwierdza również opinia Stanisława Wyrzykowskiego, opublikowana w czasopiśmie Życie: z zapartym tchem, ze łzami bólu w oczach, czytano, jak się słucha pieknego i szczerego opowiadania o zdarzeniu strasznym , a bardzo wszystkich o opowiadaniach Stefana Żeromskiego Stanisław Wyrzykowski: „Rozdziobią nas kruki, wrony… czytano z zapartym tchem, ze łzami w oczach, czytano, jak się słucha pięknego i szczerego opowiadania o zdarzeniu strasznym, a bardzo wszystkich obchodzącym (…) Zych ma właściwy sobie, a dość niezwykły sposób opowiadania. Odstępuje często głównego wątku, gubi się w szczegółach, kreśli mimochodem wprost cudne opisy przyrody, rzuca jakby od niechcenia refleksje, pełne zwrotów niespodziewanych i zastanawiających, a potem nagle, prawie bez wysiłku zdobywa się na epizod, w którym jak w ogniu skupia wszystkie siły swego talentu. Najgłówniejszą z nich i najświetniejszą jest głębokie, z trudem nieledwie hamowane uczucie, które przenika wszystkie utwory Zycha.” Życie 1897, nr 8 Władysław Jabłonkowski: „A temata Opowiadań jakże są pyszne i w myśli bogate! Jak z duszy naszej wyciskają wszystko, co najlepsze, by współczuć z niedolą innych, tragizmem niektórych położeń życiowych – bezbrzeżnym smutkiem i złem nie do naprawienia (…). A wszystko to nie łechce nas niesmaczną sensacją i nerwów zgiełkliwą jaskrawością nie targa – lecz w głąb istoty własne nas wpycha i uczy prostoty rzewnej i skruchy bezobłudnej, i każe czuć silnie, i myśleć…bez końca.” Tygodnik Ilustrowany 1896, nr 5 Wiktor Gomulicki: „Z Opowiadań można też wyprowadzić jedno uogólnienie: że ludzie odczuwający bodźce umysłowe są, a przynajmniej w warunkach normalnych prawie zawsze bywają, równie czułymi na zjawiska moralne.” Kraj 1895, nr 38 Wojciech Żukrowski: „Żeromski zrobił na mnie wrażenie, wszedłem w jego świat mocowania się z zastanym złem, z młodopolskim szatanem, między owe napięcia ekstatyczne, pełne patriotyzmu i koturnów ofiarnictwo. Niewykrzyczany ból jego postaci i mnie się udzielał; jeśli nie współcierpiałem, to cierpiałem z przejęcia (…). Żeromski zapadał w nas i gdybym się go zaparł, byłaby to nie tylko niewdzięczność, ale zwyczajne kłamstwo.” Życie literackie 1974, nr 43Wybór cytatów Ponura jesień zwarzyła już i wytruła w trawach i chwastach wszystko, co żyło. Obdarte z liści, sczerniałe rokiciny żałośnie szumiały, zniżając pręty aż do samej ziemi. Kartofliska, ściernie, a szczególniej role świeżo uprawne i zasiane, rozmiękły na przepaściste bagna. Bure obłoki, podarte i rozczochrane, leciały szybko, prawie po powierzchniach tych pól obumarłych i przez deszcz dwie noce już czuwał i trzeci dzień wciąż szedł przy wozie. Buty mu się w rzadkim błocie rozciapały tak misternie, że przyszwy szły swoim porządkiem, a bose stopy w zupełnym odosobnieniu. Bardzo przemókł i przeziąbł do szpiku kości. Któż by zdołał poznać w tym obdartusie byłego prezesa najweselszej pod księżycem konfraterni tzw. śrubstaków, dawnego Jędrka, króla i padyszacha syren warszawskich? Jeżeli kto jeszcze na tej ziemi walczył w całym i zupełnym znaczeniu tego słowa, to on, Winrych. On jeden chodził jeszcze po broń, jeden nie upadł na duchu. Gdyby nie on, i sama partia byłaby się od dawna rozleciała na cztery strony wrony, powolnymi kroki, z nogi na nogę postępujące ku wozowi, koń zarżał. Zdawał się wołać na ludzi osiadłych, na plemię ludzkie: - O ludzie nikczemni, o rodzie występny, o plemię morderców!... Na tle zorzy liliowej widać było konia, wspartego na przednich nogach. Miotał łbem, wykręcał go w stronę grobu Winrycha i rżał. Trzepały się nad tym żywym trupem, wzlatywały, spadały i krążyły wron całe gromady. Zorza szybko gasła. Zza świata szła noc, rozpacz i śmierć…Bibliografia 1. W. Borowy, O Żeromskim. Rozprawy i szkice, PWN, Warszawa 1960. 2. A. Hutnikiewicz, Wstęp, w: S. Żeromski, Wybór opowiadań, Wrocław 1971, BN I 203. 3. W. Nawrocki, Wstęp, w: S. Żeromski, Opowiadania i nowele, Wydawnictwo KAMA, Warszawa serwisu:Rozdzióbią nas kruki, wrony... – streszczenie Rozdzióbią nas kruki, wrony - opracowanie Czas i miejsce akcji Bohaterowie Charakterystyka i los Szymona Winrycha Symbolika tytułu „Rozdziobią nas kruki, wrony…” Stosunek chłopa do powstania